رنگرزی چرم به شیوه سنتی

در این مقاله به بررسی کاربرد رنگ‌های طبیعی در رنگرزی چرم، به شیوه سنتی خواهیم پرداخت.

تهیۀ رنگ از گیاهان طبیعی یکی از فعالیت‌های مورد علاقه بشر در قدیم بوده‌است. انسان‌ها در گذشته نه تنها از گیاهان برای تأمین نیازهای اساسی زندگی مانند تهیه مواد غذایی، تولید سوخت، تولید داروها و ساخت پناهگاه استفاده می‌کردند، بلکه برای دستیابی به محصولات جانبی و مهم دیگر از جمله تولید رنگ‌های طبیعی نیز استفاده می‌کردند.

این مقاله، به افرادی که به دنبال اطلاعات در مورد رنگرزی چرم به شیوۀ سنتی و با استفاده از رنگ‌های طبیعی هستند، کمک بسیاری خواهد کرد و آن‌ها را با منابع گیاهی و طبیعی که رنگ‌های گرانبهایی را تولید می‌کنند آشنا خواهد کرد. در ادامه با ما باشید.

تاریخچه رنگرزی چرم به شیوه سنتی

پیش از عصر معاصر، رنگرزی در صنعت چرم‌سازی، با استفاده از رنگ‌های طبیعی، انجام می گرفت. به این‌صورت که پس از شستن چرم، نوبت به رنگ زدن چرم می‌رسید. برای این کار، صاحبان چرم آن‌ها را به رنگرزهایی که از قدیم به این کار اشتغال داشته‌اند، می‌سپردند. در گذشته برای رنگ چرم‌ها از گلرنگ، گل و گِل‌وَرَز استفاده می‌کردند.

گِل‌وَرَز گیاه کوچک و سفید رنگی است که از کوهستان جمع‌آوری می‌شده است و برای استفاده، خشک‌شدۀ آن را ساییده؛ با آب مخلوط می‌کردند تا رنگ نارنجی به دست آید. پس از رنگ زدن، چرم‌ها را به میله‌های چوب آویزان می‌کردند تا کاملا خشک شود.

با نگاهی به رنگرزی چرم به شیوه سنتی می‌توان دریافت که رنگ‌های متفاوتی از موردانت‌های معمولی و سنتی مانند سولفات مس، آهن و پتاس زاج، به‌دست می‌آید. علاوه بر این کیفیت و دوام رنگ‌های طبیعی نیز از نظر ثبات رنگ در برابر نور، شستشو، مالش و تعریق، بسیار بالا و مناسب بوده است.

دلایل استفاده از رنگ‌های طبیعی

بر اثر پیامد‌های منفی که بدلیل استفاده از رنگ‌های مصنوعی برای طبیعت و انسان به‌وجود آمد، استفاده از رنگ‌های طبیعی در قرن ۲۱ به سرعت افزایش یافت. استفاده از رنگ های مصنوعی در صنعت چرم بسیار گسترده است و البته دارای اثرات نامطلوب بسیاری نیز بوده و هست.

رنگ‌های مصنوعی از منابع نفتی و ذغال سنگ تار تولید می‌شوند. آنها نه تنها محیط زیست را نابود می‌کنند؛ بلکه در طول سنتز، پساب‌ تولید می‌شود، که پس از فرآیند رنگرزی طبیعی، وارد آب شده و خطرات بسیاری را به‌همراه می‌آورد.

امروزه افراد آگاه بسیاری از جمله طرفداران محیط زیست، به استفاده از رنگ‌های طبیعی تاکید بسیار دارند. برای تهیه رنگ‌های طبیعی جهت رنگرزی چرم به شیوه سنتی از قسمت‌های مختلف گیاهان مانند ریشه، ساقه، پوسته، برگ، میوه، دانه و همین‌طور از توت‌ها و گل‌ها استفاده می‌شود.

رنگ‌آمیزی چرم با رنگ‌های طبیعی

در چندین مقاله در رابطه با رنگرزی به شیوۀ سنتی گزارش شده است که از مواد مختلفی مانند عصاره پوسته غلاف گیاه پاریکا بیگلوباسا، برای رنگرزی طبیعی چرم استفاده می‌شود. این ها مانند همگی مواد دباغی گیاهی، عصاره‌هایی هستند که با روش‌های استخراج از گیاهان جدا می‌شوند. یکی از موارد معروف عصارۀ Log Wood است.

این مواد با افزایش نمک‌های گوناگون به محیط رنگرزی، ایجاد می شوند. رنگ‌های آنها مختلف است. برای مثال افزایش سولفات فرمیک عصاره گیشاه، ایجاد رنگ سیاه می‌کند. ولی افزایش سولفات مس، رنگ قرمز تیره یا بنفش می‌دهد. دخالت مواد کانی در رنگرزی طبیعی را دندانه می‌گویند، یا به عبارت دیگر زمانی‌که یک ماده رنگی بتواند از روی سطح به درون الیاف نفوذ کند، از موادی به نام دندانه استفاده می‌شود.

رنگرزی چرم به شیوه سنتی با استفاده از دندانه‌ها

دندانه‌هایی که در رنگرزی طبیعی چرم به کار می‌روند دو گونه هستند:

1. دندانه‌های کانی مانند کلرورها و سولفات‌ها
2. دندانه‌های نباتی مانند مازوج – سماق – پوست بلوت و غیره.

مواد مازوجی نیز در صنعت رنگرزی طبیعی چرم شامل موادی هستند که بیشتر با اسیدها واکنش داده و ماده غیر قابل حل بر روی رخ چرم تشکیل می‌دهد و باعث ثبات رنگ می‌گردد. از جمله مواد مازوجی مانند پوست گردو و کاج و بلوت را می‌توان نام برد.

روند چهارگانه رنگرزی چرم به شیوه سنتی با رنگ‌های دندانه‌ای

در روند چهارگانه رنگرزی چرم به شیوه سنتی، میزان درصد مواد دخیل در آن توضیح داده شده است. در ادامه به جدول ها توجه کنید.

شستن چرم

مرحله دندانه دادن

مرحله رنگرزی

سپس با افزودن آب اکسیژنه ۳. درصد، رنگرزی را ۵ تا ۶ ساعت ادامه می‌دهند. سپس پوست را خوب می‌شویند.

مرحله شستشوی

از شناخته ترین دندانه‌های کاربردی چرم‌سازی می‌توان به سولفات آهن، فرو سولفات، پتاسیم یا سدیم، دی کرومات و کرومات، سولفات مس، سولفات کروم، سولفات آلومینیوم اشاره کرد.

رنگرزی چرم به شیوه سنتی با استفاده رنگ‌های اسیدی

این گونه رنگ، متداول‌ترین انواع رنگ‌های مورد کاربردی در صنعت چرم و پوست می‌باشند. آنها مولکول‌هایی بزرگ آلی هستند که دست کم یک گروه اسیدی مانند سولفوریک اسید در خود دارند.

با وجود کاتیون کروم در چرم دباغی شده کرومی، رنگرزی سریع و قوی می‌باشد. در دباغی آلدئیدی، گروه‌های آمینی پروتئین غیرفعال شده؛ در نتیجه رنگرزی طبیعی چرم دباغی شده توسط آلدئید با رنگ اسیدی دشوارتر می‌باشد.

برای رنگرزی طبیعی و سطحی چرم‌های کرومی معمولاً بدون خنثی‌سازی وت بلو رنگرزی در ۲۰۰ درصد آب و در بالابان انجام می‌پذیرد. پس از مدت زمانی، در چرخش بالابان ۱ درصد اسید فرمیک اضافه می‌گردد. برای رنگرزی عمقی چرم لازم است نخست وت بلو با آمونیاک خنثی گردد تا نفوذ رنگ به درون چرم ممکن گردد. پس از نفوذ رنگ، اسید لازم برای تثبیت افزوده می‌گردد.

روند چهارگانه رنگرزی چرم به شیوه سنتی با رنگ‌های اسیدی

• برای یکنواخت شدن رنگ روی الیاف از افزودن نمک یعنی سولفات سدیم بهره می‌برند.
• جذب رنگ و رمق کشی با افزودن اسید انجام و معمولا از اسید سولفوریک سود می‌برند.
• استفاده از مواد کمکی به‌عنوان یکنواخت کننده
• رنگ‌های اسیدی کم و بیش از ترکیب‌های منو آزوئیک بوده که در محیط اسیدی قوی و یا اسیدی ضعیف یا خنثی، جذب الیاف پشم یا پوست می‌گردد.

دسته‌بندی این رنگ‌ها از نظر جذب رنگ

رنگ های اسیدی دسته بندی مخصوص به خود را دارند و با توجه به آن، کاربرد متفاوتی خواهند داشت.

اسیدی قوی یا (Levelling):

این روش رنگرزی به سبب ثبات خوب از نظر نوری، بیشتر برای رنگرزی پشم کاربرد دارد. (رنگ‌هایی که اسیدیته 2 دارند، در محیط اسیدی قوی به کار می‌روند)

اسیدی میلینگ یا محیط اسید ضعیف یا (milling):

اسیدی ضعیف یا میلینگ در pH تا ۵/۵ آماده می‌شود.

محیط خنثی (super-milling):

این دسته از رنگ‌‌ها که در محیط اسیدی بسیار ضعیف و یا خنثی، کار می‌شوند.

انواع رنگرزی به شیوه سنتی با رنگ‌های اسیدی روی چرم

با توجه به رنگ اسیدی مورد نظر، روش متفاوت خواهد بود. در ادامه، روش های مختلف رنگرزی را با میزان درصد مواد دخیل در آن توضیح داده ایم.

اسیدی قوی (levelling)

حمام رنگ از مواد زیر تشکیل می­شود:

این روش رنگرزی به سبب ثبات خوب از دیدگاه نوری، بیشتر برای رنگرزی طبیعی پشم کاربرد دارد.

اسیدی ضعیف یا میلینگ

حمام رنگ از مواد زیر ودر pH تا ۵/۵ تشکیل می‌شود:

رنگ‌هایی که همراه این روش در رنگرزی به کار می‌روند دارای مقاومت در برابر نور کمتری می‌باشند.

سوپر میلینگ (super milling)

این دسته از رنگ‌ها که در محیط اسیدی بسیار ضعیف و یا خنثی، کار می‌شوند با حمام زیر رنگرزی می‌گردند:

رنگرزی چرم به شیوه سنتی با استفاده با رنگ‌های Kiton) Ciba)

رنگرزی با استفاده از این رنگ‌ها آسان بوده و براساس جدول زیر صورت می‌پذیرد:

در پایان

با مطالعه مقاله فوق می‌توان به اهمیت رنگرزی چرم به شیوه سنتی پی برد و دریافت که، رنگرزی با مواد رنگی طبیعی عملی نیست که قوانین طبیعت برای استفاده از آن دست رد به سینه ما بزند؛ بلکه برعکس ما می‌توانیم دلایل منطقی زیادی از جمله کیفیت و دوام رنگ‌های طبیعی از نظر ثبات رنگ در برابر نور، شستشو، مالش و تعریق برای استفاده از آن‌ها بیابیم.

استفاده از رنگ مواد معدنی و آلی (گیاهی و جانوری)، در جهان از سابقه‌ای طولانی برخوردار است و انسان از هزاره هشتم به بعد از مواد رنگزا استفاده می‌کرد. همراه با تجارب انسان، به تدریج دامنه استفاده از رنگ‌ها گسترش یافت و در امور مختلف به‌کار گرفته شد.

منابع:

https://www.researchgate.net/

http://ls.belmi.ir/

https://en.wikipedia.org/

http://honaryab.com/