دباغی چرم چیست؟

آیا می‌دانید دباغی چرم چیست؟ مراحل دباغی چرم و چرم دباغی شده را می‌دانید؟ با حرفه چرم سازی آشنا هستید؟
بسیاری از ما لباس‌های چرم را می‌پوشیم و خیلی راحت از آنها استفاده می‌کنیم. در این بین شاید به این نکته توجه نکنیم که این لباس های چرم چگونه درست می‌شوند؟ چه فرآیندهایی برای ایجاد آنها طی می‌شود؟ یکی از این موارد دباغی است. این اصطلاح بارها و بارها شنیده شده است؛ اما آیا تا به حال فکر کرده‌اید که دقیقاً به چه معنا است؟ چگونه انجام می‌شود؟ در چه مکان‌هایی دباغی چرم انجام می‌شود؟

یکی از اولین شغل‌هایی که برای ایرانی‌ها وجود داشت، دامداری بود و یکی از محبوب‌ترین شغل‌ها به حساب می‌آمد. کم کم با گذشت زمان در اثر بهره‌مندی از محصولات دامی که با خلاقیت و متناسب با نیازشان بود، ایرانیان در صنایع مرتبط با دام از جمله صنعت دباغی پوست و چرم سازی قادر شدند به برترین جایگاه‌ دست یابند.

یکی از مواردی که باعث می‌شود که چرم مورد توجه قرار بگیرد، قابلیت‌هایی چون دوام و استحکام موجود در چرم است. از چرم در موارد گوناگونی مانند ساخت وسایل و تجهیزات، لباس‌ها و… استفاده می‌شود. ضمن اینکه بازار صادرات پوست و چرم در دوره‌های مختلف تاریخی در ایران رونق فراوانی داشته است.

دباغی چرم چیست؟

در فرآیند دباغی چرم، پشم و چربی از پوست حیوان جدا شده و به چرم یا پوست صنعتی تبدیل می‌شود. برای اینکه از هجوم و نفوذ میکرو ارگانیسم‌ها و عوامل مؤثر بیرونی در پوست جلوگیری شود و کیفیت طبیعی آن از دست نرود، باید تغییراتی در پوست به وجود آید.

تغییراتی که اعمال می‌شود نباید در ماهیت پوست تغییر اساسی وارد کند. این عملیات را دباغی پوست می‌گویند. به بیانی دیگر تبدیل پوست حیوانات به چرم، دباغی نامیده می‌شود. به مکانی که چرم آماده می‌شود و پوست تبدیل به چرم می‌شود، دباغ خانه می‌گویند. خود دباغی چرم به انواع مختلف تبدیل می‌شود که در ادامه به توضیح آنها می‌پردازیم.

تقسیم‌بندی چرم طبیعی دباغی شده

چرم‌ها را بر اساس نوع دباغی چرم و مواد به کار رفته در دباغی پوست به چند گروه تقسیم می‌کنند. در حالت کلی 6 گروه برای چرم های دباغی شده در نظر گرفته می‌شود.
• چرم گیاهی
• چرم کرومی
• چرم جیر
• چرم اشبالت
• چرم نوبوک
• چرم ورنی

1. چرم گیاهی

چرمی است که با استفاده از قسمت‌های مختلف گیاهان و مواد و روغن‌های حیوانی دباغی می‌شود. این گونه از چرم‌ها به علت نوع دباغی چرم که بر روی آنها صورت می‌گیرد بیشترین سازگاری را با محیط زیست دارند و در اثر تماس با پوست انسان هیچ گونه عوارضی ایجاد نمی‌کنند. به همین دلیل این گونه دباغی از بهترین نوع دباغی چرم محسوب می‌شود.

۲. چرم کرومی

کروم مواد اصلی به کار گرفته شده در چرم این نوع دباغی است. چرم کرومی چاپی نوعی چرم است که برای بعضی از چرم های کرومی که رویه نامرغوبی دارند با چاپ طرح‌هایی به صورت مصنوعی، چرم های کرومی به وجود می‌آیند. از طرفی برای اینکه عیوب چرم دباغی شده پوشانده شود، این طرح‌ها چاپ می‌شدند. این روزها برای اینکه چرم جذاب‌تر به نظر برسد از چاپ طرح‌هایی بر روی چرم های ساده استفاده می‌کنند.

۳. چرم جیر

در تهیه چرم جیر از پوست بز و گوساله استفاده می‌شود. پرداخت طی فرایند خاصی، انجام می‌شود و سطح گوشتی حالت مخمل مانند می‌شود. کاربرد این نوع چرم‌ها بیشتر به عنوان آستر در داخل دیگر محصولات است.

4. چرم اشبالت

این نوع چرم شبیه جیر است که چرم های ضخیم را ورقه ورقه می‌کنند و این نوع چرم حاصل می‌شود. درجه چرم اشبالت نسبت به چرم جیر پایین تر است.

5. چرم نوبوک

حالت مخملی یکی از وجه‌های مشترک چرم نبوک و چرم جیر و چرم اشبالت است. چرم نبوک دارای سطح لطیفی است. دلیل این امر ظرافتی است که در پرداخت آن استفاده می‌شود.

6. چرم ورنی

تهیه چرم ورنی از پوست گوساله و برخی مواقع از پوست بز انجام می‌شود. چرم ورنی دارای ظاهر براقی است زیرا بر اساس پوشش آن از لاک خاصی می‌شود. تقسیم بندی‌هایی که برای انواع چرم‌ها بر اساس نوع دباغی چرم وجود دارد، که بیشتر از این موارد هستند اما به صورت کلی موارد ذکر شده را در بر می‌گیرند.

روش‌های مختلف دباغی چرم

دباغی و چرم سازی به دو دسته تقسیم می‌شوند:
1. دستی (سنتی)
2. ماشینی (صنعتی)

اما از نظر کیفیت کدام روش بهتر است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که مدت عمل‌آوری و استفاده از مازوج و آرد جو در دباغی چرم دستی یا سنتی، طولانی است. این امر موجب می‌شود که دباغی سنتی نسبت به دباغی ماشینی با کیفیت تر باشد. موادی که در دباغی چرم به کار می‌رود بر سه نوع است:
• گیاهی
• شیمیایی
• روغنی

1. دباغی چرم با مواد گیاهی چگونه است؟

در روش دباغی چرم با مواد گیاهی، تانین و عوامل و اجزای دیگر گیاه، همچون پوست، برگ، شاخه، تنه، ریشه میوه و منابع مشابه، برای دباغی چرم به کار می‌رود. این نوع چرم‌ها نرمی خاص دارند و رنگی قهوه‌ای مانند دارند. عوامل تاثیرگذار در شی درنگی آنها به ترکیب رنگ پوست و مواد شیمیائی استفاده شده هستند.

در این نوع دباغی پوست مواردی مانند پوست درختانی چون صنوبر، کاج، بلوط، فندق، سماق و… به کار گرفته می‌شود. در روش دباغی با مواد گیاهی، به منظور اینکه عصاره یا جوهر دباغی تهیه شود، قسمت‌های مورد نظر گیاه در آب خیسانده می‌شود تا هنگامی که کاملاً حل شوند و شکل محلول مانند بگیرند.

اما در شرایط خاص اگر گیاه در آب حل نشده باشد، می‌بایستی بی سولفیت سدیم به آن اضافه شود تا کاملاً حل شود. نکته قابل توجه ناپایداری چرم دباغی با مواد گیاهی در آب است که باعث نابودی رنگ آن می‌شود. در شرایطی که رطوبت وجود داشته باشد بعد این چرم خشک شود، جمع شدگی و نابودی نرمی چرم را در پی خواهد داشت.

2. دباغی با مواد شیمیایی چگونه است؟

مواد معدنی گوناگونی در روشی دباغی چرم با مواد شیمیایی به کار می‌رود.
1. دباغی پوست با نمک‌های کروم
2. دباغی پوست با زاج سفید
3. دباغی پوست با نمک‌های آهن

۱. دباغی پوست با نمک‌های کُروم

نمک استفاده شده در این نوع دباغی چرم از سنگ معدن کرومیت حاصل می‌شود. ترکیب این نمک شامل ۶۸٪ اکسید کرمم III و ۳۲٪ اکسید آهن II است. پوست دباغی شده با نمک کرمم حدود سه برابر دوام پوست دباغی شده با مواد گیاهی دوام می‌آورد. چرم دباغی با سولفات کرمم و دیگر نمک‌های کرمم پایداری رنگ و شکلشان در آب می‌شود. از مزایای دیگر دباغی با نمک کرمم، ایجاد نرمی و انعطاف پذیری بیشتر است.

2. دباغی چرم با زاج سفید

دباغی با زاج سفید از قدیمی‌ترین روش‌های دباغی به حساب می‌آید. این روش دباغی روی موهای پوست بی اثر است. زیرا زاج سفید بی رنگ است. اما دباغی چرم با مواد گیاهی و کرمم اثر گذار خواهد بود و بی رنگی موهای پوست در پی دارد.

۳. دباغی چرم با نمک‌های آهن

نمک‌های مختلف آهن همچون سولفات آهن کلرید و سولفات آهن 3 و… در این روش به کار گرفته می‌شوند. نوع دیگری از دباغی وجود دارد که دباغی چرم‌های آلدئیدی با استفاده از گلوترالدئید یا اجزای اکسازولیدین صورت می‌گیرد.
چرم سفید و کرم کم رنگ توسط دباغی‌ها در این نوع دباغی چرم ایجاد می‌شود. در این گروه از چرم‌ها کرمم به کار نمی‌رود که جز مهم‌ترین چرم‌ها هستند. دباغی با نمک‌های آلومینیوم، فرمالدئید، دباغی نیم کرومی، دباغی نیم زاجی و همچنین دباغی با مواد سنتزی از دیگر انواع دباغی ها به روش شیمیایی است.

3. دباغی چرم با مواد روغنی چگونه است؟

مواد روغنی در این نوع دباغی به کار گرفته می‌شوند. مواد روغنی که از روغن ماهی و برخی روغن‌های گیاهی که خاصیت دباغی دارند (چون روغن دانه آفتابگردان) به دست می‌آیند. برای پوست‌های شوکا و بز کوهی این نوع دباغی استفاده می‌شود. این نوع پوست‌ها برای تهیه‌ی لباس و دستکش به کار گرفته می‌شود.
تمام کارهایی که که بر روی پوست انجام می‌گیرد به منظور اینکه پوست خالص شود و برای ساخت ابزار و وسایل چرمی قابل استفاده شود، عملیات قبل از دباغی بر روی پوست (آماده سازی پوست برای دباغی) نامیده می‌شوند.

بدون وقفه و بسیار سریع پوست حیوانات به منظور پوست پیرایی (دباغی) از کشتارگاه به کارگاه یا کارخانه جا به جا نمی‌شود. زیرا اگر چنین اتفاقی بیفتد، اصطلاحاً گفته می‌شود پوست سبز مورد دباغی قرار گرفته است. به همین دلیل پس از اینکه زمان طولانی بعد از کشتار سپری شد، فرآیند پوست پیرایی شروع می‌شود.

این مسئله باعث می‌شود کارهای اولیه‌ای روی پوست صورت گیرد برای اینکه پوست گندیده نشود. سپس به کارگاه‌های سنتی یا کارخانه‌های چرم سازی حمل می‌شود که برای دباغی آماده شوند. همان طور که اشاره شد همه کارهای قبل از دباغی چرم بر روی پوست انجام می‌شود، آماده سازی پوست برای دباغی نامیده می‌شود.

پوست اضافاتی مانند گوشت، چربی، پشم و… دارد. برای نابودی اضافات روی پوست کارهایی قبل از دباغی چرم باید انجام شود. تا قبل از اینکه پوست دباغی شود باید از آن مراقبت شود.

ابتدا آهک و سپس با مواد شیمیایی چون نمک‌های آمونیم، بی سولفیت سدیم، اسید سولفوریک و… برای این جداسازی (یا از بین بردن اضافات پوست) به کار می‌رود. شکنندگی، ایجاد ترک و جلوگیری از رنگ آمیزی یکنواخت پوست از اثرات وجود آهک در پوست است. به همین دلیل استخراج این مواد از پوست پس از استفاده از آنها الزامی است.

طریقه نگهداری پوست به چند روش انجام می‌شود؟

برای نگهداری پوست روش‌های مختلفی استفاده می‌شود که به شرح زیر هستند.
• در هوا خشک می‌کنند.
• با نمک نگهداری می‌کنند.
• با آب نمک نگهداری می‌کنند.
• با اسید نگهداری می‌کنند.

مراحل دباغی چرم کدام هستند؟

به منظور اینکه از یک پوست فاسد شدنی چرمی زیبا و محکم و با دوام ساخته شود، کارهای مختلفی بر روی آن انجام می‌گیرد. در ادامه تمامی مراحل دباغی که باید انجام بگیرد، به صورت خلاصه ذکر شده‌اند.
• خشک کردن و نمک زدن پوست
• حذف اضافات
• خیساندن
• حذف اضافات یا لش زدایی
• مو زدایی و آهک زنی چرم
• حذف آهک از پوست
• لطیف کردن چرم
• حذف چربی‌های اضافی
• صاف و یکدست نمودن پوست (چرم)
• چرم آماده شده

• رنگ آمیزی چرم که خود بر دو نوع است:
1. مواد رنگی معدنی
2. مواد رنگی آلی (شیمیایی)

مرحله اول

زمانی که پوست را جدا می‌کنند از نمک یا محلول آب نمک استفاده می‌شود و این پوست‌ها داخل این محلول‌ها قرار می‌گیرند. برای اینکه پوست مورد نظر خشک شود، از آفتاب و هوای گرم برای این کار استفاده می‌شود.

مرحله دوم

در مرحله بعدی جدای کردن قسمت‌های اضافی پوست مانند (گوش، دم، سم و گوشت‌های اضافی که بر روی پوست مانده) انجام می‌گیرد. این قسمت‌های اضافی در چرم سازی هیچ گونه ارزشی نخواهند داشت و جدایی آنها ضروری است.

مرحله سوم

در گام بعدی نوبت به این می‌رسد که پوست را در آب خیس‌کنند. در واقع برای نابودی مواد زاید و حل شدنی روی پوست، آن را در آب خیس می‌کنند. با انجام این کار پوست به شکل طبیعی خود در می‌آید.

مرحله چهارم

برای نابودی گوشت‌ها و چربی‌های اضافی که بر روی پوست مانده از عملیات لش زدایی یا همان حذف اضافات استفاده می‌شود.
خود مرحله لش زدایی به دو صورت انجام می‌پذیرد، یک روش سنتی است که با دست انجام می‌پذیرد و روش دیگر با استفاده از ماشین لش زدایی صورت می‌گیرد. دو غلتک، یکی فلزی و شیار دار و دیگری لاستیکی ماشین لش زدایی را انجام می‌دهند.

مرحله پنجم

سپس پشم، مو و پروتیین‌های غیر الیافی از سطح پوست باید از بین برود. در این گام پوست در محلول آب آهک قرار می‌گیرد و به آن مقداری سولفید سدیم اضافه می‌شود (در اثر هیدرولیز سولفید سدیم با آب، سولفید هیدروژن سدیم پدید می‌آید). از مزایای این محلول این است که باعث می‌شود پشم و مو از روی پوست خیلی سریع‌تر جدا یا کنده شوند.

مرحله ششم

بعد از انجام موزدایی و آهک زنی غده‌های پوستی، بافت‌های رنگی مو نابود می‌شوند. این نابودی مواد زاید با کمک دستگاه ماشینی انجام می‌پذیرد.

مرحله هفتم

سپس مواد شیمیایی چون نمک‌های آمونیم، بی سولفیت سدیم، اسیدسولفوریک و… برای حذف آهک از پوست استفاده می‌شوند. اگر آهک به صورت کامل از پوست جدا نشود، شکنندگی و ایجاد ترک در سطح چرم را در پی خواهد داشت.

مرحله هشتم

بعد از آهک زدایی باید چرم برای لطافت در حمام قلیایی با استفاده از نمک‌های قلیایی قرار گیرد.

در پایان

در این مطلب در مورد یکی از اصطلاحاتی که در زمینه چرم و پوست پرکاربرد است توضیح داده شد. دباغی یکی از کارهایی است زیاد شنیده می‌شود. این فرآیند خود مراحل ویژه خود را دارد. همان طور که ذکر شد دباغی با سه دسته از مواد گیاهی، شیمیایی و روغنی صورت می‌پذیرد. در هر کدام از این گروه‌ها مواد و ابزار مخصوصی به کار می‌رود.

همچنین انواع چرم‌هایی که به وسیله دباغی چرم‌ مختلف ایجاد می‌شوند نیز به طور کامل توضیح داده شد. نکاتی نیز در مورد نگهداری پوست و دباغی چرم بهتر در این مطلب بررسی شد.

تالیف و نگارش: کوشا وب یار

برای ورود به اینستاگرام آروین چرم کلیک کنید!